Skip to content
Koçgiri İsyanı, 1921 yılında Sivas ve Erzincan çevresinde meydana gelen, Kürt aşiretlerinin Osmanlı’nın devamı niteliğindeki Ankara hükümetine karşı ayaklandığı bir olaydır. Bu isyanın kökenleri, Osmanlı’nın son dönemindeki yönetim zafiyetleri, Kürt aşiretleri arasındaki rahatsızlıklar ve Anadolu’daki genel kargaşa ortamına dayanır.
Koçgiriler Kimlerdi?
Koçgiri, Sivas, Erzincan ve Dersim (Tunceli) üçgeninde yaşayan, Kürt-Zaza kökenli bir aşiret topluluğuydu. Özellikle Divriği, Zara ve Refahiye civarında güçlü bir nüfusa sahiplerdi. Dil olarak Zazaca konuşuyor, Kürt kültürüne bağlı bir yaşam sürüyorlardı.
Koçgiri aşireti, Osmanlı döneminde genellikle merkezi yönetime karşı mesafeli durmuş, özerk bir yapı sürdürmüştü. 19. yüzyılda Osmanlı’nın merkezileşme çabalarına karşı durmuşlar ve bu nedenle zaman zaman Osmanlı yönetimiyle sorunlar yaşamışlardı. Ancak Osmanlı, bölgeyi doğrudan kontrol etmekte zorlandığı için aşiret reisleriyle uzlaşarak yönetmeye çalışmıştı.
Koçgiri aşireti, güçlü bir askeri yapıya sahipti. Bölgedeki diğer aşiretlerden farklı olarak daha eğitimli ve organize bir yapıları vardı. Özellikle askerlik yapmış, medrese eğitimi almış ve siyasi farkındalığı yüksek kişiler bu aşiret içinde etkindi. Koçgiri aşiretinin liderleri, Kürt kimliğini koruma ve bağımsızlık fikrine sıcak bakıyordu.
Koçgiri Aşiretinin Önemli Liderleri
- Alişan Bey (Alişêr): İsyanın askeri lideriydi. Osmanlı döneminde subaylık yapmış, modern savaş taktiklerini bilen biriydi.
- Haydar Bey: İsyanın siyasi liderlerinden biriydi. Kürt kimliği konusunda duyarlı ve Kürt özerkliği fikrine inanıyordu.
- Kürt Teali Cemiyeti’yle bağlantılı diğer aşiret liderleri: İstanbul’da kurulan Kürt Teali Cemiyeti, Sevr Antlaşması sonrası Kürtlere özerklik verilmesini destekleyen bir yapıydı. Koçgiri isyanının fitili de bu fikirlerden etkilenerek ateşlendi.
Ankara Hükümeti ve Dönemin Önemli İsimleri
Koçgiri İsyanı sırasında Ankara hükümeti henüz tam anlamıyla sağlam bir devlet düzenine sahip değildi. Milli Mücadele’nin en kritik dönemlerinden biriydi ve Ankara hükümeti Anadolu’daki otoritesini sağlamlaştırmaya çalışıyordu.
Ankara Hükümetinde Öne Çıkan Kişiler
- Mustafa Kemal Atatürk (TBMM Başkanı)
- Milli Mücadele’nin lideriydi ve Anadolu’da merkezi bir yönetim kurmaya çalışıyordu.
- Kürt isyanlarına karşı sert bir politika izleyerek, Anadolu’da tek bir otorite olması gerektiğini savunuyordu.
- Koçgiri İsyanı’nın bastırılması için kesin emir verdi.
- İsmet İnönü (Batı Cephesi Komutanı)
- O dönemde Batı Cephesi’nde görevdeydi ama iç isyanlar konusunda da Ankara’ya destek veriyordu.
- Koçgiri İsyanı gibi iç karışıklıkların, Kurtuluş Savaşı’nı zayıflatacağını düşündüğü için sert önlemleri destekledi.
- Refet Bele (Merkez Ordusu Komutanı)
- İsyanı bastırmak için ilk görevlendirilen isimdi. Ancak bölgede yeterli askeri gücü yoktu ve isyancılar karşısında zorlandı.
- Daha sonra Topal Osman ve milisler devreye sokuldu.
- Topal Osman (Milis Kuvvetleri Komutanı)
- Hükümetin isyanı bastırması için görevlendirdiği en sert isimlerden biriydi.
- Daha önce Karadeniz’deki Pontus Rumlarına karşı yürüttüğü sert operasyonlarla biliniyordu.
- Koçgiri bölgesine gönderildi ve çok sert yöntemler uygulayarak isyanı bastırdı.
Koçgiri Aşireti ile Ankara Hükümeti Arasındaki Çatışmanın Temel Nedenleri
Koçgiri aşireti ile Ankara hükümeti arasında yaşanan bu büyük çatışmanın temelinde birkaç önemli neden yatıyordu:
- Kürtlerin Özerklik Talepleri ve Sevr Antlaşması
- Sevr Antlaşması’nda Kürtlere bir özerklik vaadi vardı. Koçgiri aşireti, bu özerkliğin gerçekleşmesini istiyordu.
- Ancak Ankara hükümeti, Sevr’i tamamen reddediyor ve Türkiye’nin bütünlüğünü savunuyordu.
- Merkezi Yönetim ve Aşiret Düzeni Çatışması
- Koçgiri aşireti, Osmanlı’dan beri özerk bir yapıya sahipti ve merkezi otoriteye tam anlamıyla bağlı değildi.
- Ankara hükümeti ise Anadolu’da tek bir otorite kurmak istiyordu.
- Kürt Teali Cemiyeti’nin Etkisi
- Kürt Teali Cemiyeti, İstanbul’da Kürt haklarını savunan bir yapıydı.
- Koçgiri aşiret liderleri, bu cemiyetle temas halindeydi ve bu temas Ankara hükümetini rahatsız ediyordu.
- Mustafa Kemal’in Tek Devlet Politikası
- Mustafa Kemal, “Türkiye içinde ayrı bir yönetim kabul edilemez” diyerek Kürtlerin özerklik taleplerini reddetti.
- Bu nedenle, merkezi hükümetle Kürt aşiretleri arasında ciddi bir gerilim oluştu.
- Askeri ve Stratejik Nedenler
- Koçgiri bölgesi Doğu ve Orta Anadolu’yu birbirine bağlayan stratejik bir noktadaydı.
- Ankara hükümeti, burada bir isyanın büyümesini istemedi ve hızlıca bastırma kararı aldı.
İsyanın Başlaması
1919 ve 1920 yılları, Anadolu’da büyük bir belirsizlik dönemiydi. İstanbul’da Osmanlı yönetimi hala varlığını sürdürüyordu, ancak Anadolu’da Mustafa Kemal önderliğinde bir direniş hareketi güçleniyordu. Bu süreçte, Kürtler arasında da farklı görüşler ortaya çıkmıştı. Kimileri yeni kurulan Ankara hükümetini desteklerken, bazı Kürt aşiretleri Osmanlı’nın çöküşünü fırsat bilerek kendi özerkliklerini ilan etmek istiyordu.
Koçgiri bölgesi, bugünkü Sivas ile Erzincan arasında yer alan dağlık bir bölgeydi. Burada yaşayan Koçgiri aşireti, genellikle Zaza kökenli Kürtlerden oluşuyordu. Bu aşiret, Osmanlı döneminde de yarı bağımsız bir yaşam sürdürmüş, zaman zaman merkezi yönetime karşı çıkmıştı. [ 1 ]
İlk Gerilimler (1919-1920)
1919 yılında, Koçgiri aşiretinin önde gelen isimlerinden Alişan Bey ve kardeşi Haydar Bey, Kürt Teali Cemiyeti ile yakın ilişki kurdu. Kürt Teali Cemiyeti, Osmanlı sonrası Kürtlerin haklarını savunan ve bağımsızlık isteyen bir oluşumdu. Bu dönemde, özellikle Sevr Antlaşması’nın Kürtlere bağımsızlık vaadi içermesi, Koçgiri aşireti içinde Ankara hükümetine karşı bir tepki doğmasına neden oldu.
1920 yılında, Alişan Bey ve Haydar Bey, Ankara hükümetine bağlılık göstermemeye başladı. Bölgede Mustafa Kemal’in gönderdiği memurlar ve askerler, Koçgiri aşireti tarafından hoş karşılanmadı. Bu sırada, bölgedeki Kürt aşiretleri bir araya gelerek Sevr Antlaşması’nın uygulanmasını ve Kürtler için özerklik talep etmeye başladı.
1920’nin sonlarına doğru, Ankara hükümeti bölgede kontrol sağlamak için bazı adımlar attı. Ancak Koçgiri aşireti, Kürtlerin özerklik talebini dile getiren bir mektubu hükümete iletti. Mektupta, Kürtlere özerklik verilmezse silahlı direniş başlatılacağı belirtiliyordu. [ 2 ]
İsyanın Alevlenmesi (1921 Mart)
Ankara hükümeti, Koçgiri aşiretlerinin bu taleplerine sert bir şekilde karşılık verdi. Merkezden gönderilen birlikler, aşiret reislerine gözdağı vermeye başladı. Ancak bu baskılar, isyanın önüne geçmek yerine tam tersine büyümesine neden oldu.
1921 yılının Mart ayında, Koçgiri bölgesinde ilk silahlı çatışmalar başladı. Aşiret milisleri, hükümete bağlı jandarma birliklerine saldırılar düzenledi. Bu sırada bölgedeki bazı Osmanlı yanlısı aşiretler de Ankara hükümetinin tarafında yer aldı ve iki grup arasında çatışmalar yaşandı.
İsyancılar, Divriği ve Zara gibi stratejik noktalara saldırılar düzenleyerek bölgedeki hükümet otoritesini kırmaya çalıştı. Özellikle Divriği’deki hükümet binaları ve karakollar hedef alındı. Ankara hükümeti, bu gelişmeler karşısında bölgeye daha fazla asker sevk etti. Ancak Koçgiri aşireti dağlık bölgelerde daha avantajlı olduğu için ilk etapta hükümet kuvvetlerine karşı koymayı başardı.
İsyanın Bastırılması
Ankara Hükümetinin İlk Tepkisi
Koçgiri İsyanı, Mart 1921’de zirve noktasına ulaştığında, Ankara hükümeti isyanı durdurmak için sert bir müdahaleye karar verdi. Ancak bölgenin coğrafi yapısı, Koçgiri aşiretlerinin dağlık ve stratejik noktalarda bulunması nedeniyle merkezi hükümet için büyük bir zorluktu.
Başlangıçta, Sivas Valiliği ve yerel jandarma birlikleri isyanı bastırmak için harekete geçti. Ancak isyancılar oldukça organizeydi ve ilk etapta hükümet kuvvetlerine karşı ciddi bir direniş gösterdiler. Özellikle Divriği ve Zara civarında, aşiret mensupları hükümet binalarını hedef aldı ve yolları kesti. Bunun üzerine Ankara, meseleyi yerel kuvvetlerle çözemeyeceğini anlayınca daha radikal bir çözüm arayışına girdi.
Topal Osman ve Milis Kuvvetlerinin Gönderilmesi
Ankara hükümeti, düzenli orduyu yıpratmamak ve isyanı hızlıca bastırmak için Topal Osman ve adamlarını bölgeye gönderme kararı aldı. Topal Osman, özellikle Karadeniz bölgesinde Pontus Rumlarına karşı gerçekleştirdiği sert operasyonlarla biliniyordu. O dönemde Mustafa Kemal’e sadakatiyle tanınıyordu ve hükümetin “gizli görevlerini” yerine getiren biri olarak hareket ediyordu.
Nisan 1921’de, Topal Osman liderliğindeki milisler Koçgiri bölgesine ulaştı ve çok sert bir şekilde isyanı bastırmaya başladı. Bu süreçte:
- Koçgiri bölgesindeki köyler yağmalandı ve yakıldı.
- İsyana katılan ve destek veren birçok kişi öldürüldü ya da hapsedildi.
- Bölge halkına büyük bir korku salındı ve aşiretlerin Ankara’ya karşı koyma gücü kırıldı.
Topal Osman ve adamlarının bölgedeki uygulamaları son derece acımasızdı. Resmi tarih kaynaklarında bu operasyonlar “isyanın bastırılması” olarak geçse de, bazı kaynaklar bu süreci “bir katliam” olarak değerlendirir. Özellikle kadın, çocuk ve yaşlıların da zarar gördüğü iddiaları oldukça yaygındır.
İsyan Nisan 1921’in sonlarına doğru tamamen bastırıldı. Alişan Bey ve Haydar Bey yakalandı, diğer isyan liderleri ya öldürüldü ya da sürgüne gönderildi.
İsyanın Sonuçları
1. Ankara Hükümetinin Otoritesi Güçlendi
Koçgiri İsyanı, Ankara hükümetinin otoritesini pekiştirmesi açısından önemli bir dönüm noktası oldu. Bu isyanın bastırılmasıyla, merkezi yönetimin bölgedeki gücü arttı. Kürt aşiretleri ve diğer yerel unsurlar, Ankara hükümetine karşı silahlı bir direnişin ağır bedelleri olacağını gördü.
2. Kürtler İçin Özerklik Umudu Sona Erdi
Sevr Antlaşması’nın Kürtlere tanıdığı haklar zaten belirsizdi, ancak Koçgiri İsyanı’nın bastırılmasıyla birlikte Kürtler için bağımsızlık ya da özerklik hayalleri büyük ölçüde suya düştü. Ankara hükümeti, Kürt hareketlerine karşı sert bir tutum sergileyeceğini net bir şekilde gösterdi.
3. Topal Osman’ın Gücü Arttı
İsyanın bastırılmasında büyük rol oynayan Topal Osman, Ankara hükümeti tarafından daha güçlü bir konuma getirildi. Ancak ilerleyen yıllarda Mustafa Kemal ile de ters düştü ve 1923 yılında öldürüldü.
4. Gelecek Kürt İsyanlarına Zemin Hazırladı
Koçgiri İsyanı, Ankara hükümetinin sert yöntemlerini gösterdiği ilk büyük Kürt isyanlarından biriydi. Ancak bu baskılar Kürt hareketlerini tamamen sona erdirmedi, aksine farklı bölgelerde daha organize hareketlerin oluşmasına zemin hazırladı. Şeyh Said İsyanı (1925) gibi sonraki isyanlar, Koçgiri’de yaşananlardan dersler çıkararak gelişti.
5. Bölge Halkı Üzerinde Büyük Bir Travma Bıraktı
İsyanın bastırılma süreci çok sert olduğu için bölge halkı üzerinde derin izler bıraktı. Köylerin yakılması, sivillerin öldürülmesi ve aşiret liderlerinin idam edilmesi, bölgedeki güven duygusunu yok etti. Bu olaylar, günümüzde bile hala tartışılan ve tarihsel olarak farklı yorumlara açık bir konu olarak kalmaya devam ediyor. [ A ] [ B ] [ C ] [ 3 ] [ 4 ] [ 5 ] [ 6 ]
Koçgiri İsyanı, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş sürecinde yaşanan önemli ayaklanmalardan biri olarak tarihe geçmiştir. Yeni kurulan devletin otorite sağlama çabaları, ilerleyen yıllarda farklı bölgelerde de benzer olaylarla sınanmıştır. Bu süreçte, dini ve siyasi gerilimlerin etkisiyle ortaya çıkan en dikkat çekici olaylardan biri de 1930 yılında yaşanan Menemen Olayı olmuştur. Türkiye’de laiklik tartışmalarını alevlendiren bu olay hakkında daha fazla bilgi edinmek için Menemen Olayı yazımıza göz atabilirsiniz.
Referanslar
Koçgiri İsyanı – DİLEK KIZILDAĞ SOILEAU
Koçgiri Bir Kürt İsyanı Değil miydi – Fahriye Adsay
Koçgiri İsyanı Sosyo-Tarihsel Bir Analiz – Erdal Gezik
Millî Mücadele Yıllarında Koçgiri Aşireti Reisi Alişan Bey’in Faaliyetleri – Bayram Ayna
Millî Mücadele Döneminde Koçgiri Ayaklanması ve Dersim’e Etkisi – Suat AKGÜL
